Recenzja: Vijay Iyer "Mutations"

Nikt nie nie wątpił, że nowa płyta pianisty będzie świetna, ale wszyscy zastanawiali się jak zabrzmi. Jeden z najzdolniejszych improwizatorów ostatniej dekady Vijay Iyer rozpoczął współpracę z legendarną wytwórnią ECM.  Na „Mutations” muzyk stoi jedną nogą poza jazzem, ale wciąż zachwyca.

Właściwie nie wiadomo, z jakiej perspektywy najlepiej jest spojrzeć na Vijaya Iyera. Rozmaite bowiem ujęcia wydają się kuszące. To z jednej strony, urodzony w Nowym Jorku pianista hinduskiego pochodzenia z pasją odkrywający swoje muzyczne korzenie. Z drugiej, umysł ścisły zafascynowany matematyką i fizyką, zamiłowanie to wieńczący błyskotliwym doktoratem na Uniwersytecie Berkeley. Z trzeciej, niesłychanie utalentowany jazzman, który w ostatnich latach zgarnia wszystkie najbardziej prestiżowe jazzowe wyróżnienia. Od marca bieżącego roku zaś wykładowca na wydziale muzyki uniwersytetu Harvarda.

Łączenie tych wszystkich ról przychodzi Vijayowi Iyerowi zadziwiająco łatwo. Dowodem niech będzie otrzymany w listopadzie McArthura Fellowship, prestiżowe stypendium znane jako grant geniuszy, przyznawane najwybitniejszym przedstawicielom dowolnych dziedzin. Doceniana jest oryginalność, potencjał i kreatywność. Taką nagrodą wyróżniono m.in. Johna Zorna, Kena Vandermarka czy niegdyś Leszka Kołakowskiego.

Iyer przekonuje w wywiadach, że w procesie tworzenia muzyki świetnie sprawdza się mentalność naukowca. Stawianie śmiałych hipotez, eksperymentowanie i weryfikacja wyników. Weźmy choćby „Mystic Brew” utwór z płyty „Historiocity”, uznanej przez New York Times, Downbeat czy Chicago Tribune za jazzową płytę roku 2009. Pianista aranżując utwór korzysta ze słynnego ciągu liczb odkrytego przez włoskiego matematyka Fibonacciego. W ciągu tym, każda następna liczba jest sumą dwóch poprzednich. W oparciu o tę ideę Iyer konstruuje niestandardowy podział rytmiczny utworu. Buduje je z pierwszych elementów ciągu, i tak zmienia się ono z 3/8 i 5/8 do 5/13, a wreszcie do 8/21. Dzięki temu struktura utworu się zagęszcza, pozostając jednak idealnie symetryczna.

Muzycznie Vijay Iyer jest dalekim kuzynem Theloniousa Monka. Obu panów łączy zamiłowanie do kanciastych melodii i perkusyjnego stylu gry na instrumencie. O ile jednak Monk wiedziony był nieprawdopodobną (choć nieco obłąkaną) intuicją, to Vijay tworzy muzykę głównie w oparciu o swój nieprzeciętny intelekt. Jest kimś w rodzaju budowniczego, który pracuje przy pomocy gwałtownych repetycji i logicznego rozwijania struktur muzycznych. Architektura to zaskakująca, żywa i ekscytująca.

Transfer do Monachium

Podczas gdy polskie i światowe media spekulowały o transferze najsłynniejszego polskiego piłkarza do Monachium, fanów jazzu na całym świecie zelektryzowała inna wiadomość o przenosinach ze stolicą Bawarii w roli głównej. 31 października ogłoszono, że Vijay Iyer został zakontraktowany w ECM records. To legendarny i najbardziej prestiżowy, obok Blue Note Records, wydawca jazzu na świecie. Motto monachijskiej wytwórni przez lata opiewało: „najpiękniejszy dźwięk zaraz po ciszy”. To tu właśnie wydano najlepiej sprzedającą się solową płytę w historii jazzu – koncert koloński Keitha Jarretta.

ECM, będący autorskim przedsięwzięciem wydawcy, producenta i wizjonera Manfreda Eichera, wypracował swoje niezwykle charakterystyczne brzmienie. Ukształtowane niejako w opozycji do królującego w latach 60. hałaśliwego free jazzu spod znaku wyznawców Johna Coltrane'a. Nagrania jazzowe miały od tej pory dorównywać dbałością o szczegóły tym z muzyką klasyczną. Przestano również traktować bluesa jako podstawowy korzeń, z którego wyrastają improwizacje jazzowe. Nadano muzyce charakter kontemplacyjny, z ogromnym wyczuciem czasu i przestrzeni. Sięgając do tradycji, ale tej europejskiej.

Eicher nie tylko kieruje wydawnictwem, odpowiada także bezpośrednio za produkcję i brzmienie ponad 1200 płyt wydanych przez ECM, kieruje też karierą współpracujących z nim muzyków – Jana Garbarka czy Arvo Parta. Zamiast za biurkiem, siedzi godzinami w studio, zamyślony, słuchając każdego dźwięku. Nie wyjdzie i nie wypuści muzyków, póki wszystkie ścieżki nie zabrzmią idealnie. Eicher to oczywiście producent jazzowy, ale jedną nogą wciąż tkwi w muzyce klasycznej i to daje się usłyszeć na wielu płytach ECMu.

Niepokojąca suita

Nic dziwnego więc, że Vijay Iyer nagrywając swoją pierwszą płytę dla ECM, wykracza poza tradycyjny  światek jazzowej improwizacji i sięga po zapis nutowy. Z głębokiej szuflady wyciąga napisaną przez siebie w 2005 roku dziesięcioczęściową suitę na kwartet smyczkowy. Choć warstwa kurzu na partyturze jest gruba, to z „Mutations”  miał okazję już kilka razy na żywo wystąpić, razem ze swym triem i nowojorskim kwartetem Ethel. Zamiłowanie pianisty do klasyki nie powinno nikogo dziwić. Jest bowiem jeszcze jeden fakt, którego nie ujawniliśmy. Hindus od trzeciego roku życia gra na skrzypcach i jak twierdzi w wywiadach, nie ma dla niego nic naturalniejszego niż dźwięk smyczka.

Nie będzie to zapewne nadużycie, jeśli powie się, że czuć na „Mutations” eicherowską rękę. Zanim jeszcze rozpocznie się właściwa część płyty, Iyer hipnotyzuje słuchacza dwoma solowymi utworami na fortepian. „Spellbound and Sacrosanct, Cowrie Shells and the Shimmering Sea” oraz „Vuln, part II” to kompozycje  przypominające nastrojem nagrania innej gwiazdy ecm-owskiej pianistyki – Craiga Taborna. Nowy Vijay Iyer zatem, to już nie logicznie bezbłędny i superświadomy budowniczy. To poszukujący, niejednoznaczny i zapuszczający się w nieznane artysta. Jest mrocznie, z przestrzenią i złowieszczo.

Suita rozpoczyna się energiczną partią smyczków. Dźwięki przynoszą ożywienie, powiew zdrowia w zatrważającym świecie kreowanym przez pianistę. Oddech trzeba jednak brać szybko i łapczywie, nie minie bowiem chwila, a znów rozpoczną się niepokojące wejścia improwizującego pianina. W trzeciej odsłonie suity dźwięki przybierają formę dialogu między kwartetem a głównodowodzącym grupy. W rozmowie, mimo że napisana została przez Iyera, pianista nie jest absolutnie stroną dominującą. Pełni on rolę uważnego słuchacza, komentatora. Zadziwiające, to być może pierwsza płyta, na której Vijay Iyer więcej słucha niż gra.

Całość okraszona jest odrobiną elektroniki. To dosłownie szczypta, ale dodana ze smakiem. Szmery, trzaski, delikatny, ledwo słyszalny basowy puls. Szczególnie frapujący jest „Movement VII”.  Konstrukcja jest otwarta. Wszyscy improwizują po równo. Obowiązuje jedna reguła: trzeba korzystać z fragmentów pozostałych części suity. Znane już częściowo motywy przeplatają się, przeobrażają i odbijają echem. To moment kulminacyjny nagrania.

Wszystko to daje wrażenie osobliwego piękna. Nietypowego, bo kryje się w nim niepokój. Wyobraźnia Iyera to nie wymiar, w którym wyrastają zdrowe i bujne rośliny. Mimo przebłysków nadziei, to estetyka tak daleka od afirmacji życia jak to tylko możliwe. Krótkość poszczególnych części potęguje doznanie fragmentaryczności, a od bezwzględnej symetrii utworów zakręci nam się w głowie. Nawet w najbardziej lirycznych momentach, kiedy Vijay wybija się tonem klarownym i czystym, czuć że niebezpieczeństwo czai się w pobliżu.

***

Zdumiewające jak wiele różnorodnych stylistyk okazuje się być dla Vijaya Iyera gruntem zupełnie naturalnym. Pianista zagląda w mrok i penetruje jego zakamarki. Być może dotarł i tam, gdzie głęboko zaszywa się jego starszy stażem kolega z ECMu - Craig Taborn. Z porównaniami należy jednak być ostrożnym. Obu muzyków mimo podobieństw, bardzo wiele również różni. Zwłaszcza jeśli chodzi o technikę gry, konstrukcję utworów, sposób budowanie napięcia. Przekonać się o tych różnicach będziemy mieli okazję już w przyszłym roku. Wszystko za sprawą Manfreda Eichera. W momencie przyjęcia Vijaya w szeregi swej wytwórni, zapowiada, że następną płytę obaj wybitni muzycy nagrają w duecie. A tymczasem, to słowa kierowane do niecierpliwych, nie pozostaje nic innego jak liczyć nagrody, które zbierze Vijay Iyer za „Mutations”.

"Wszystko będzie wszystkim" - wywiad z Ambrosem Akinmusire

Mówi się o nim, że gra na trąbce jakby to nie była trąbka. Coś w tym jest. Jego nieortodoksyjne podejście do gry przywodzi na myśl największych jazzowych mistrzów. Repertuar tonów, które wydobywa z instrumentu jest tak szeroki, że w kuluarach szepcze się, że to człowiek-kameleon. Specjalnie dla jazzsoul.pl, laureat najbardziej prestiżowych konkursów jazzowych na świecie, Ambrose Akinmusire opowiada o swojej drugiej płycie nagranej dla Blue Note Records.

Po nagraniu ostatniej płyty „When Heart Emerges Glistening” chwaliłeś się, że masz zespół, w którym wszyscy rozumieją się bez słów. Czy coś się zmieniło przy „The Imagined Savior Is Far Easier to Paint”?

Nic! Jestem bardzo szczęśliwy, że współpracuję z tak oddanymi zespołowi muzykami. Czujemy się naturalnie ze sobą, lubimy spędzać ze sobą czas. Jedyna różnica polega na tym, że tym razem był nas o wiele więcej. Nagrywaliśmy przecież z kwartetem smyczkowym, kilkoma wokalistami, gitarzystą.

Jak doszło do poszerzenia zespołu? Czy wybrałeś muzyków, z którymi zawsze chciałeś grać, czy rzecz odbyła się w inny, może bardziej przypadkowy sposób?

Zupełnie szczerze – to wszystko artyści, których po prostu uwielbiam. Każdy z nich kreuje swój unikalny muzyczny świat. To wspaniałe osobowości. Mam na myśli wokalistów Theo Bleckmann, Becca Stevens, Cold Speck. Z gitarzystą Charlesem Alturą chodziliśmy razem do szkoły średniej, więc znamy się szmat czasu i rozumiemy w mig.

Mówisz o dobrej chemii w zespole, coś jednak sprawiło, że z bandu odszedł Gerald Clayton. Na nowej płycie gra Sam Harris.

Gerald to fenomenalny pianista. Niezwykle wrażliwy muzyk. Dalej się przyjaźnimy, zresztą marzę o tym, żeby nim jeszcze coś nagrać. Może jakaś płyta w duecie? Jeśli pytasz o powody rozstania, to po prostu poczułem, że mój band zmierza trochę w innym kierunku i że nasze drogi dosyć naturalnie się rozchodzą. A Sam ma ostatnio niesłychane wzięcie. Kiedy pojawiła się możliwość zaproszenia go do mojego zespołu, natychmiast z niej skorzystałem.

Nie wiem czy się zgodzisz, ale nowa płyta brzmi zupełnie inaczej niż poprzednia. Bardziej nastrojowo, kontemplacyjnie.

Szczerze – mam nadzieję, że to brzmi inaczej (śmiech). Zwróć uwagę, że poprzedni materiał nagrywaliśmy cztery lata temu, to kawał czasu. Teraz mam 31 lat, wtedy miałem 27. Wszyscy dojrzeliśmy jako muzycy. Z drugiej strony, chciałbym żeby pewne nasze charakterystyczne elementy pozostały wspólne. Popatrz na skład zespołu. Trzon pozostaje ten: Harish Raghavan na basie, Justin Brown perkusja, Walter Smith III na tenorze. Reszta muzyków, o których mówiłem wcześniej tworzy ogromnie istotną warstwę dekoracyjną. To oni w dużej mierze odpowiadają za nastrój płyty, o którym wspomniałeś.

Zdaje się, że nie akceptujesz krótkich tytułów płyt. Jest w tym jakaś przesłanie?

Tytuł nagrania jest dla mnie dosyć szczególny, ale nie oczekuj, że wyjaśnię Ci dokładnie na czym polega jego sens (śmiech). Nie chcę żeby ludzie interpretowali go w ścisły, przeze mnie założony sposób. Wiesz, jeśli powiem, że album jest przykładowo o wybuchu wulkanu, wszyscy zaraz będą myśleć, że jest o wybuchu wulkanu. Ogólnie myślę, że przesłanie i opowieść są niezwykle ważne w naszej pracy. Bo jeśli nie, to dlaczego w ogóle gramy? Każda kompozycja ma swoją historię, charakter, narrację. Wszystkie te utwory, oprócz tego który napisała Becca, powstały w podobnym okresie. Myślę, że to najlepsza z możliwych dokumentacji rzeczy, które wydarzyły się wokół mnie, a także wewnątrz mnie w tym czasie.

Terence Blanchard, z którym miałeś okazję współpracować, powiedział że grasz na trąbce jakby to nie była trąbka.

(śmiech). Kompletnie nie wiem co mam na to powiedzieć. Chyba tylko, że nie myślę o swojej grze w ten sposób. W pewnym sensie w ogóle nie myślę o tym jak gram. Wiem, że nie gram jak typowy trębacz. Ale nie gram również jak Ambrose Akinmusire. Gram jak coś lepszego niż ja sam. Wierzę w siłę wyższą – wyższy stan świadomości. Myślę, że wielkich artystów takich jak Wayne Shorter, Joni Mitchell czy John Coltrane cechuje umiejętność wdarcia się na te wyżyny i trwania tam naprawdę długo.

Jaka jest więc Twoja metoda na doskonalenie stanu umysłu? Medytacja, a może środki halucynogenne?

(śmiech) Nic z tych rzeczy. Mówiąc szczerze – jeszcze tam w pełni nie dotarłem. Część zabawy polega na tym właśnie, że zawsze za tym podążasz. Może to zabrzmi nieco banalnie, ale chodzi o to żeby być w zgodzie ze sobą. To ogromna praca, widzieć siebie takim jakim się jest.

No właśnie. Często podkreślasz, że najważniejszą jakością artysty jest autentyczność. Jak to rozumiesz?

Autentyzm jest szalenie ryzykowny. Nie możesz być autentyczny kiedy pokazujesz jedynie swoje mocne strony. Zauważ, że żyjemy w społeczeństwie, w którym coraz trudniej pokazywać jest swoje niedoskonałości. Na portale społecznościowe wszyscy wrzucają tylko swoje najlepsze zdjęcia z podpisem „Today I’m feeling great”. To buduje nieprawdziwy obraz danej osoby. Bo co ze wszystkimi innymi dniami: tymi, którymi czujemy się fatalnie, tak że chce się skoczyć z mostu. Ale podobny mechanizm działa również w drugą stronę. Nie będziesz autentyczny kiedy skupisz się jedynie na tym co w tobie negatywne. Trzeba szczerze walnąć: „Jestem jaki jestem. Kochaj mnie lub nienawidź, ale wiedz że staram się być coraz lepszy”. Myślę, że to czyni artystę autentycznym.

Powiedziałeś też kiedyś, że chcesz zmienić muzykę.

Hmm. Chyba nie chodzi o to że chcę ja zmienić, ale chcę być częścią wielkiej zmiany, która się dokonuje na naszych oczach. Chciałbym być jednym z tych, którzy sprawiają że muzyka się rozwija. Postrzegam muzykę jako coś co płynie z niesłychaną prędkością do przodu. Zabierając ze sobą, niczym rzeka, wszystko co znajdzie się w jej zasięgu. Muzyka zbiera wpływy z całego świata. By na koniec – wszystko stało się wszystkim. To tak jak z rasą. Kiedyś zniknie taka kategoria. Wszystko się wymiesza samoistnie, to tylko kwestia czasu. Może 400 lat, może odrobinę więcej, ale nie będzie już oddzielnych gatunków muzycznych. Jazzu, hip-hopu, rocka. Będzie po prostu muzyka.

Przyszłość zapowiada się więc ekscytująco. Masz już może jakieś plany?

„Imagined Savior is Far Easier to Paint” to tylko jedna stacja w dalekiej drodze. Mam mnóstwo pomysłów, które chcę zrealizować. Chcę grać z jak największą liczbą kreatywnych muzyków na całym świecie. Duetach, triach, wszystko jedno. Może nawet kiedyś napiszę symfonię. A tymczasem nie mogę doczekać się występu w Twoim kraju na początku kwietnia!

Moje piosenki są moje

Normalna dziewczyna. Znacie takich ze trzydzieści. Ale kiedy zaczyna śpiewać, a w pokoju już dawno zgasło światło i wszyscy w domu śpią, to nagle pstryk! i zabawki ożywają, lalki tańczą na stole i paprotki kiwają się do rytmu. Fredrika Stahl to trochę jazzu, trochę popu, młodość i autorskie teksty. O roli reklamy i samotności w karierze muzyka opowiada Znudzonemu Rockmanowi.


Przeczytałem w jednym z wywiadów, że byłaś maniakiem gier komputerowych.

Faktycznie! (śmiech) Ale to jest chyba naturalne kiedy dorasta się z dwoma braćmi.

Wiesz, strzelanki jakoś mi nie pasują do twojego muzycznego profilu...

Nie, nie, nie. Raczej nie byłam fanką strzelanek. Chociaż moi bracia je uwielbiali. Ja wolałam raczej gry strategiczne,coś jak Age Of Empires. O kurcze, teraz czuje że mam ochotę w coś pograć! Chociaż w dzieciństwie w pewnym momencie zorientowałam się, że może jednak marnuję czas spędzając go przed komputerem, zamiast przed fortepianem. Więc coraz bardziej skupiałam się na muzyce.

Jak opisałabyś tę swoją muzykę? Czy to jeszcze jazz?

Myślę że zawsze tworzyłam muzykę POP. Nawet na moich pierwszych płytach znalazły się głównie popowe piosenki, chociaż rzeczywiście są one zaaranżowane nieco na jazzowo. Słychać też czasami sporo soulu. Ale w gruncie rzeczy, czuję się artystką popową, nawet jeśli są jakieś ślady innych gatunków w mojej muzyce. Wiesz, jazz ma sporo wolności melodycznej. Ja nigdy nie śpiewałam standardów jazzowych na moich płytach, ale uczyłam się na nich śpiewu. Więc myślę, że to miało spory wpływ na moją edukację i że to może pobrzmiewać w moich utworach dzisiaj.

Jazz to wolność mówisz - to oczywiście prawda, ale dziś jazz to też ścisłe zasady...

Oj tak! W zupełności się z tym zgadzam. To jest właśnie to, co mi się w jazzie nie podobało. Dlatego też nigdy nie chciałabym nazwać się po prostu piosenkarką jazzową. Nawet jeśli decyduję się na jazzowe aranżacje moich piosenek, to chciałabym żeby pozostały MOIMI piosenkami.

 

Kiedy wydałam moje pierwsze nagranie byłam bardzo młoda. Miałam zaledwie 17 lat, byłam niepozorną blondynką ze Szwecji. Potem zdarzało mi się grać z muzykami jazzowymi i wciąż słyszałam: 'ooo nie, nie możesz tego robić w ten sposób, nie nie'. Mówili - 'nie możesz grać jazzu w tak młodym wieku. Może dopiero jak przekroczysz czterdziestkę'. Do tego byli dość zamknięci na wszelkie innowacje i zmiany.

Nigdy nie było mi tak dobrze z tym co robię, jak teraz - bo teraz czuję, że mam pełną kontrolę nad moją praca i moja twórczością. Nie jest jednak tak, że nie doceniam tego czasu, który spędziłam z muzykami jazzowymi, to mnie wiele nauczyło. To była moja szkoła. Ale teraz już mogę robić swoje.

Słyszałem, że kiedy tworzysz zawsze zaczynasz od słów, a muzyka powstaje później. Czy to prawda?

Tak było kiedyś.

Było?

Zawsze zaczynałam od tekstów, bo myślałam, że to jest najtrudniejsze. Myślałam – dobra, napiszę tę historię, a potem sobie ją zilustruję muzyką.

Jakoś zawsze miałam więcej pomysłów na muzykę niż teksty, więc w końcu doszłam do wniosku, że nie warto odkładać pomysłu na melodię aż przyjdzie mi do głowy dobry tekst. Tak zaczął zmieniać się rytm mojej pracy. Kiedy coś wymyślam, to pracuję nad tym, niezależnie od tego, czy jest to strzępek tekstu czy fragment melodii. Takie inne podejście popycha mnie w zupełnie innym kierunku. Za każdym razem. Co innego powstaje kiedy zaczynam od fortepianu, co innego kiedy od pisania, a jeszcze co innego kiedy pierwszy w mojej głowie pojawia się rytm. Dlatego teraz nie stosuję się do żadnej ścisłej reguły.


Próbowałem zinterpretować tekst jednej z najbardziej znanych twoich piosenek 'Willow'. Rzecz jest albo o niespełnionej miłości, albo o odnajdywaniu komfortu w cierpieniu. Na dwoje babka wróżyła.

No nie do końca (śmiech). Piosenka jest oparta na znanym micie nordyckim o wierzbie. Drzewo w tej opowieści jest symbolem oczekiwania na miłość.

No to nie do końca się zrozumieliśmy!

Niby tak, ale z drugiej strony staram się tak pisać moje teksty, żeby nie były jednoznaczne. Nie chcę narzucać nikomu jednej oficjalnej interpretacji. Jeżeli ktoś w mojej piosence widzi coś, o czym ja nie pomyślałam nawet pisząc ją, to mnie to także bardzo cieszy.

Lubisz pracować w samotności?

Raczej tak. Wtedy łatwiej mi się skupić. Kiedy musisz próbować różnych rzeczy, kiedy wpadają ci do głowy urywki pomysłów, które chcesz przetestować to obecność kogoś w pobliżu jest krępująca. Sprawia, że czuję się zdenerwowana, niepewna. Zwykle pracuję w Szwecji. Tam mogę się zaszyć i mieć chwilę dla siebie.

Wiem, że jeszcze wszystko przed Tobą, ale czy dziś możesz wskazać jakiś najważniejszy, przełomowy moment w swojej kariery? Ze Szwedzkiej samotni wypłynęłaś przecież na międzynarodowe wody.

Mogłabym wskazać kilka momentów i kilka osób, ale chyba najszczerszą odpowiedzią będzie: reklama Nissana Jke. Wykorzystano tam moją adaptację kołysanki „Twinkle Twinkle”. Reklama emitowana była w około 60 krajach i wszyscy, robiąc sobie herbatę w przerwie filmu słyszeli jak śpiewam. Można się krzywić na komercję i reklamy, ale dla mnie był to spory sukces. Nagle okazało się, że mogę grać więcej koncertów, że więcej ludzi na całym świecie interesuje się moją muzyką. To też była trochę moja reklama!

 Jazzsoul.pl